Шадар ван Чингүнжавыг 1756 онд Бээжинд цаазлагдсаны хойтон жил түүний харьяа албат, манжуудын хавчилгад автагдсан мянгадууд, одоогийн Хөвсгөл, Завхан аймгийн хойд талын Тэсийн голын ай сав газраас нүүдэллэн Ховд аймгийн Мянгад сумын нутаг Алтан Хөхий уулын хормой, Хар ус нуурын хөвөөнөө ирж суурьшсан байна. Тэдгээр мянгадуудын унаа хүлэг Тэсийн голын унага, адуун сүрэг нь Ойрод Дөрвөдийн нутагт очсон цагаасаа хурдан хурцаараа гайхагдан баяр наадмын түрүү болон шагшигдаж байжээ. Өнөөгийн бидний мэдэх хэмжээнд, бүр хожуу үеэс ярихад 1930-аад онд Хязгаарын цэргийн IV хорооны “Шовгор цэнхэр” гэдэг Тэсийн голын угшилтай, мянгад талын хүлэг Ховд аймгийн наадамд 13 жил дараалан түрүүлсэн байна. Түүнээс хориод жилийн дараа Тэсийн голын угшилтай мянгадын хурдан хүлэг морьдоос суу алдраа гайхуулсан нь “Мянгадын саарал” юм. Энэ хурдан хүлэг нь 1940 оны төл бөгөөд хязаалан насандаа Увс аймгийн Хар-Ус сумын (одоо Өмнөговь) баяр наадамд уралдахад хадуурсаар байгаад дөрөвт давхисан. Их насанд нийлэнгүүт 1953 хүртэл Ховд, Увсад болсон аймаг, сумын наадамд сойж уралдсан бүртээ түрүүлж (нэг удаа айрагдсан) “Тэсийн голын унага хурдан, Тэрхийн голын хүүхэн хөөрхөн" гэдэг хэлц үгийг зүгээр ч нэг гараагүй гэдгийн баталгаа болж байж.

 

 

Алс Баруун хязгаарт “Мянгадын саарал”-ыг эхээс унаж байх тэр жил. 1940 оны хавар Тэсийн голын хөвөөнд нас чацуу бас нэгэн хурдан хүлэг босоо гарч байсан нь “Урт хул” юм. Энэ хул морь нь Монгол Улс даяар хувийн мал ахуйтай байсан цаг дор Мижидийн Лхагважавын, эцэг эхээс нь түүнийг гал голомтоо асааж айл болоход нь өгсөн хул гүүний төл юм. Тухайн үед “Лхагважавын хул гүүний унага босоо гарч гэнэ.

 

 

 

 

 

Мижидийн Лхагважав “Урт хул”-аа анх удаа уяхдаа Завханы Баянтэс сумынхаа наадамд сойжээ. Морь ирэхийг хүлээх зуурт наадамчид Тэсийн голын хурдан хүлгүүдийн тухай домог яриа өрнүүлж “Өнөөдөр ч Өсөхбаярын хээрийн урьд шороо цацах морь мордсонгүй дээ. Өсөхбаярын хээр ч ойрын хэдэн жилдээ тогшоо түрүүлэх нь дээ” гэж ярилцах нь М.Лхамжавын аазгайг хүргээд байж. Яагаад ч юм бэ, тэрээр “Миний Урт хул түрүүлнэ” гээд хэлчихэж. Морьд ч эргэв бололтой, алсын алс дахь зурхайны газраас цагаан тоос татлаа. Сунадаг дуран, “зөрүү хараат” орос дуран барьсан хүмүүс амьсгаа даран ирж яваа морьд руу хараа сунгана. Баянтэсийн наадмын барианы доох нь талд нэг хотгортой, цаад  гүвээгээр гарч ирсэн морьд тэр хотгор руу орж бараа нь харагдахгүй болоод дахиад ил гардаг. М.Лхагважав дуран тавьж суутал, хотгорын цаад дэнж дээр бараан зүсмийн морь бусдаасаа нэлээн тасраад гараад ирлээ гэнэ. Өөрийнх нь “Урт хул” бараа сураггүй. Түрүүн хэлсэн “Миний Урт хул түрүүлнэ” үгнээсээ ичэхийн дээдээр ичиж хамт морь дурандаж суусан уяачдаас бушуухан холдтол, хүмүүс “Хүүе ээ, энэ дор нэг морь гараад ирлээ. Лхагважавын хул байна” гээд шуугиад явчихав. Харвал өөрийнх нь “Урт хул” мөн байна гэнэ. Баярласандаа ухаан санаа нь дэн дун болов.  Гэтэл нуруу луу нь найз нь ташуураараа шавхуурдаад “Чи юу хийгээд зогсоод байгаа, юм бэ. Урт хул чинь энэ түрүүлээд ирлээ. Хөлсийг нь хусаач” гэж байна. Нуруун дундуураа ташуурдуулсан М.Лхагважав сая нэг ухаан орж алмайрлаас (шокноос) гарч “Урт хул” дээрээ ирвэл мориных нь амьсгаа тогтчихсон, хүү Л.Лувсанчоймбол нь буугаа ч үгүй зогсож байв. Харин нөгөө Өсөхбаярын хурдан хээр аман хүзүүний хоёр дээр, доод хотгороос давхин гарч ирж байв.

1950-иад оны үе нь хөдөө орон нутгийнхны аж амьдрал баахан уруу дорой болсон цаг байв. Анхдугаар таван жилийн төлөвлөгөөний дааж давшгүй ногдолд хувийн аж ахуй нь сөхөрч эхэлсэн  малчид голдуу хөдөөнийхөн  хот, төв суурин газрыг зорих нь ихэсч байв. Мижидийн Лхагважав энэхүү их нүүдлийн эхлэлээр буюу 1950 онд бусдын жишгээр бог малаа нутагтаа үлдээн, бод мал-адуу үхрээ хөлөөр нь тууж нийслэлийг зорилоо. Тэмээ ачаатай, эдний нүүдэл Хөвсгөл, Булган, Төв аймгийг дамжин бүтэн хоёр сар гаруй хоног үргэлжилжээ. 1950-иад онд аймаг, сумууд, одоогийнх шиг нэгэн зэрэг долдугаар сарын 11,12-нд наадмаа хийдэггүй, зуншлагаа харж цувж нааддаг байсан. М.Лхагважав нүүдлийн замдаа тааралдсан наадмуудад “Урт хул”-аа уралдуулж байсан бөгөөд хурдан хүлэг нь давхиулсан наадам бүрт түрүүлэн, “Тэсийн голын хурдан хүлэг” хэмээн цоллуулж, унасан хүүхэд уясан эзнээ баярлуулж явлаа. “Урт хул”-ын түрүүлсэн наадмаас хамгийн том нь Хөвсгөл, Булган аймгийнх юм. 

 

 

Тэсийн голын унага, энэ хурдан буян хоёр удаа алдагдаж “хазаарын солионд” орсон нь гутаг сууж улсад дахиж түрүүлээгүйн шалтгаан болсон хэмээн учир мэдэх хүмүүс одоо ч хэлэлцдэг юм билээ. “Урт хул”-ыг 1954 онд Тэрэлжээс, 1957 онд Гачууртаас нийт хоёр ч удаа Төв аймгийн харьяат, зартай нэгэн этгээд хулгайлсан аж. Моринд хайртай хүмүүсийн ачаар М.Лхагважав тухай бүрт эрлийн сургаа гаргаж “Урт хул”-аа олж авсан. Нөгөөтэйгүүр 1950-иад оны дундуур М.Лхагважав нь  тээврийн жолооч болж, “Урт хул”-аа уяж уралдуулах цаг зав хомс болсноор энэхүү алдарт хурдан хүлгийн давхилыг харах боломж наадамчин олонд дахиж олон тохиосонгүй. 

“Урт хул” бусад адуунаас харьцангуй урт насалж, 1967 оны хавар зутруу цагаар салхи шуурсан хүйтэн өдөр босоогоороо үхсэн байна. Ийнхүү Тэсийн голын, босоо төрсөн нэгэн домогт хүлэг босоогоороо хальсан түүхтэй. М.Лхагважав нь  унаган хүлгийнхээ дэл, сүүлийг нь авч, толгойг нь тусгай хайрцганд хийж цэргийн тахилгат Баянзүрх хайрханы овоонд тахиж тавьжээ.

 

 

Энэ хээр азарга нь М.Лхагважавын унаган адуу. Эзэн нь Завханы Баянтэсээс нийслэл хотод 1950 онд нүүж ирэхдээ унага, даага, гүүтэй нь тууж авчирсан бөгөөд “Урт хул”-тай эх нэгтэй. Улсын баяр болон аймаг, сумын наадамд хурдалж байсан хурдан буян билээ.

М.Лхагважавынх 1958 онд Төв аймгийн Баянзүрх сумд “Сүхбаатарын зам” нэгдэл байгуулахад гишүүнээр элсэж тодорхой тооны мал нийгэмчилсэн бөгөөд адуу голдуу үлдсэн амины, хээр азаргатай адуугаа нэгдлийн адуучин “нохой” Доржид өгч оторт явуулдаг байв. “Нохой Дорж нь Төв аймгийн Баянцагаан, Баянжаргалан, Дундговийн Цагаандэлгэр сумын нутагт отроор явахдаа хээр азарганы үр төл, Тэсийн голын хурдан удмын нэлээд олон үрээг, эцэст нь хээр азаргыг нь хүртэл эзэнд нь хэлэлгүй нууцаар зарсан байдаг. М.Лхагважавын зээ дүү Намсрайжавын Гончиграгчаагийнх 1982 онд Завханы Баянтэсээс шилжиж Төв аймгийн Жаргалантын сангийн аж ахуйд ирж суурьшсан аж. 

 

 

 

 

Тэрээр энэ үеэрээ шархдуулсан чоно хөөж байгаад хээр мориныхоо хэнхдэгийг уруулан үхүүлжээ. Г.Пунцагбалжирын худалдаж авсан энэ хээр морийг улсад дархан түрүүлэх хурдан хүлэг байсан гэж уяачид дурсдаг юм билээ.

 

 

Хээр азарганы үр төл үрээ дааганууд олноор ийш тийшээ зарагдсан. Эдгээр олон хурдан буянаас нэртэй устайгаа Монголын хурдан морины түүхэнд мөнхөрсөн нь МУ-ын манлай уяач Ц.Доржсүрэнгийн хээр морь юм. Унага байхаасаа морь шинжээчдийн нүд булаасан энэ ажнайг хавчиг соёолон насанд нь Партизаны сангийн аж ахуйн Ц.Доржсүрэн уяач үнэ цохин худалдаж авсан. Энэ хурдан ажнай их насанд 1992, 1996 оны Улсын баяр наадамд түрүүлж, мөн 1993 онд аман хүзүүнд, 1994 онд тавд, 1995 онд дөрөвт хурдалж айрагдсан.

 

Монгол Улсын манлай уяач Ц.Доржсүрэн  хурдан хүлгийнхээ талаар,

-Би хээр морио 1989 онд хавчиг соёолон үрээ авч байсан юм. Хавар нь олж харчихаад хорхойссоор байж намар нь өөрийн болгож байлаа. Авсан нь бас их түүхтэй. Тэр жил би адууныхаа цусыг сайжруулахаар Жаргалантын морин заводоос ганц үрээ олоод авчих санаатай явж байгаад замдаа хээр морио олж харсан юм. Идээшилж байсан тэр олон адуун дундаас шууд л нүдэнд туссан. Тэгээд л эзнийх нь эрэлд мордож, найз нартаа “Энэ морийг авмаар байна. Эзэн нь хэн гэж хүн байна. Мэдээд өгөөч” гэж захилаа. Тэгсэн Жаргалантын сангийн аж ахуйн Дэмбэрэлнямбуу гэж миний үеийн залуу болж таарлаа. Сургийг нь гаргаад хүмүүсээр хэлүүлтэл “Зарахгүй” гээд халгаахгүй байсан. Тэгэхээр нь намар нь өөрөө явж очоод “Xол газраас зорьж ирлээ” гээд гуйсан чинь зөвшөөрөөд 10 мянган төгрөг өгөөд ав гэсэн. Их үнэ л дээ. Сарын цалин маань 700 төгрөг байсан үе. Гэхдээ эр хүн хэлсэн, зорьсондоо байх ёстой шүү дээ. Тэгээд зарж болохоор юмнуудаа зараад, дээрээс нь найз нөхөд тусалж дэмжээд хээр морио авч байсан. Хүний хурдан сайхан буян авч байж гэж бодоод үнийг нь татъя ч гэж бодоогүй хэмээн ярьж байна.